Poslovne vijesti - Bosna i Hercegovina

Od sirotinjske fabrike do giganta: Uspon i pad Fabrike duvana Banjaluka

Fočanski biznismen Gordan Pavlović, vlasnik kompanije „Pavgord“, kupio je Fabriku  koja je već sedam godina zatvorena,a za za nekadašnjeg industrijskog giganta platio više od deset miliona maraka.

Fabrika izgrađena da nahrani sirotinju

Kada je Fabrika duvana osnovana 1888. godine, Banjaluka je imala svega oko 10.000 stanovnika. Osnivanje je usledilo po nalogu nadvojvode Rudolfa Habzburškog, nakon njegove posjete gradu i razgovora sa siromašnim stanovništvom. Prema predanju, upravo je žalba građana na glad i nemaštinu podstakla austrougarsku upravu da osnuje fabriku koja će otvoriti nova radna mjesta.

Stanovništvo je tada uputilo molbu da se pomogne sirotinji, a Rudolf je dao riječ da će izgraditi fabriku — što je i ispunjeno za manje od dvije godine.

Već tokom prvih decenija fabrika je prerasla u najpogodnije mjesto za ulaganje kapitala. Do kraja austrougarske uprave nekoliko puta je proširivana, praćena stalnim rastom proizvodnje.

Radna snaga bila je raznovrsna:

• sezonski radnici,
• nekvalifikovani radnici,
• stručnjaci dovedeni iz Monarhije,
• djeca - najčešće djevojčice od 8 do 15 godina, što je bila česta praksa u monarhijskim fabrikama.

Upravo one su kasnije postale motor radničkih pokreta i sindikalne borbe. U istorijskim zapisima ističu se imena banjalučkih radnica — Marija Fišer, Katarina Jakić, Josipa Lastrić i mnoge druge, koje su bile među najaktivnijim članicama ranih radničkih organizacija.

Nakon rata — nacionalizacija i procvat pod samoupravljanjem

Ovo preduzeće se decenijama je smatrano „socijalnim“, jer je nastalo kao podrška narodu.

Toliko je bilo važno za grad da je čak i u ratnoj 1942. godini fabrika uspijevala da izbaci prosječno 50 tona cigareta mjesečno.

Po završetku Drugog svjetskog rata, fabrika je 1945. godine nacionalizovana. Nacionalizaciju su sproveli Smail Bahtijarević i Miron Mandrović, a među prvim zaposlenima bili su demobilisani borci. Upravljanje preuzima radnički savjet, što simbolično označava početak jednog potpuno novog perioda.

Već krajem iste godine proizvodnja je porasla za 30 odsto u odnosu na predratni period, što fabriku vraća na poziciju najvećeg banjalučkog privrednog subjekta.

Sindikalna organizacija fabrike ubrzo postaje jedan od glavnih nosilaca kulturnog i društvenog života grada. Najpoznatije društvo bilo je:

• Kulturno-umjetničko i sportsko društvo „Kasim Hadžić“, osnovano 1952. godine.

Ovo društvo okupljalo je radnike, njihove porodice, ali i veliki broj mladih Banjalučana, i važilo je za jedno od najaktivnijih u gradu.

Šezdesete — modernizacija i ulazak u „Jugoduvan“

Tokom 60-ih godina Fabrika duvana prolazi kroz značajnu modernizaciju. Integriše se sa duvanskom industrijom u Nišu i postaje dio velike radne organizacije u okviru složene organizacije udruženog rada „Jugoduvan“.

Ova integracija donosi:

• savremenu opremu,
• standarde proizvodnje usaglašene sa jugoslovenskim tržištem,
• povećanje kapaciteta i uvođenje novih brendova.

Do kraja 80-ih fabrika je bila među najznačajnijim duvanskim postrojenjima u Jugoslaviji.

Zlatne godine — rekordne proizvodnje i 1.350 radnika

Najveći uspjeh dolazi 1989. godine, kada fabrika zapošljava 1.350 radnika i proizvodi čak 9.000 tona cigareta godišnje. Proizvodilo se 17 vrsta, a najpoznatije marke bile su:

• Hercegovina,
• Drava,
• Morava.

Planiralo se da će fabrika krajem 20. vijeka dostići:

• 10 tona dnevno,
• 2.500 tona cigareta godišnje,

ali se, ubrzo nakon raspada Jugoslavije, desilo potpuno suprotno.

Privatizacija i pad — gašenje jednog svijeta

Početkom 90-ih, u ratnim uslovima, počinje proces privatizacije. Radnički savjeti se gase, a fabrika ulazi u period dubokih poremećaja.

• 2006. godine većinski vlasnik postaje banjalučki privatnik Nebojša Antonić,
• dio akcija preuzima bugarski holding „Bugartobak“.

Slijede godine sistematskog urušavanja:

• smanjenje proizvodnje,
• nagomilavanje gubitaka,
• pokušaji da se cijene usaglase sa evropskim,
• odliv radne snage.

Proizvodnja se definitivno gasi u maju 2018. godine, a radnici dobijaju otpremninu od 1.000 KM po godini staža. U tom trenutku fabrika ima 40 miliona maraka gubitka.

Zgrade Fabrike duvana Banjaluka nalazie se na privremenoj listi nacionalnih spomenika, pod zaštitom države.